Patenin Tarihçesi

🔹 1700’lü Yıllar – Buz Olmadan Kaymanın Hayali

  Tekerlekli patenin kökeni, 1700’lü yılların başlarına kadar uzanıyor. Hollanda’da kış aylarında donan kanallar sayesinde ulaşım ve eğlence amacıyla yoğun şekilde kullanılan buz pateni, bazı kişilerde bu deneyimi yaz aylarında da yaşatma fikri uyandırdı. Kimliği bilinmeyen bir Hollandalı, ahşap makaraları tahta çubuklara çivileyip bunları iplerle ayakkabısına sabitleyerek toprakta da kaymayı başardı. Bu erken dönem patencilere “skeelers” denilmeye başlandı ve bu isim bugün hâlâ Hollanda'da inline patene karşılık olarak kullanılmaktadır. 

🎭 1760 – Maskeli Baloda İlk Kaza 

  Belçikalı mucit Joseph Merlin, metal tekerlekli ayakkabılarla Londra’daki bir maskeli baloya katıldı. Gösterişli bir giriş yapmak isterken durma mekanizması olmayan patenlerle büyük bir aynaya çarparak ciddi bir kaza geçirdi. Bu olay, tekerlekli patenin ilk belgelenmiş kamusal tanıtımı oldu. 

⚙️ 1818–1823 – Gösteri Amaçlı Patenden Patentli Cihaza

  1818’de Berlin’de bir bale sahnesinde patenle dans edildi. Aynı yıl Fransa’da Monsieur Petibled, bilinen ilk patentli pateni tasarladı. 1823’te ise İngiliz Robert John Tyers, beş tekerlekli “Volito” adlı model için patent aldı. Bu cihaz, hem eğlence hem de ulaşım amacıyla tasarlanmıştı. 

🔧 1863 – Quad Patene Geçiş 

  Amerikalı James Leonard Plimpton, dört tekerleği ikişerli paralel şekilde yerleştirdiği ve yön kontrolünü kolaylaştıran quad sistemi geliştirdi. Bu buluş, patenin dengeli ve yönlendirilebilir hale gelmesini sağladı. 1884’te çelik bilyeli rulmanların patenlerde kullanılmaya başlanmasıyla konfor arttı ve daha uzun sürüşler mümkün hale geldi. 

🏙️ 1900’ler – Kitlesel Yayılma ve Paten Salonları   

  1902 yılında Chicago'da Coliseum isminde halka açık bir paten pisti açıldı. Açılış gecesine 7 binden fazla kişi katıldı. Yüzlerce kişi bu gecede ilk defa paten sporuyla tanıştı ve deneyimleme şansı buldu.

  1908'de New York'taki Madison Square Gardens'da buz pateni pisti oluşturuldu. Bunun üzerine Amerika Birleşik Devletleri ve Avrupa'da da yüzlerce pist açıldı. Spor çok popüler hale geldi ve tekerlekli patenin dans, hız, agresif, hokey gibi çeşitli versiyonları geliştirildi. Günümüzde de hala yeni çeşitleri eklenmekte. 1960'lı yıllarda ise patenler çoğunlukla plastikten yapılmaya başlandı ve bu da yeni tasarımların ve patenler için yeni bir çağın başlangıcı oldu.

💃 1970–1980’ler – Roller Disco Çılgınlığı 

  Disko ve tekerlekli paten kombinasyonu ile ikinci bir büyük paten gelişim sıçraması meydana geldi. Bu yıllarda 4.000'den fazla tekerlekli disko faaliyetteydi ve Hollywood dans pateni temalı filmler yapmaya başladı. Bu patenlere Quad ismi verildi. 2 önde ve 2 arkada tekerleği bulunan ve çoğunlukla günlük ayakkabıları andıran modellerde üretiliyordu. Bu dönemde ülkemizde de Quad patenler oldukça meşhur olmuştu. Türkiye’de de ilk ciddi paten akımı bu yıllarda yaşandı; quad patenler çocukların ve gençlerin gözdesi oldu. 

🛼1979 - Patenlerin Yeniden Tasarlanması

  Minneapolis'te yaşayan hokey oyuncusu olan Scott Olson ve Brennan Olson kardeşler, antika bir çift tekerlekli paten buldular. George Plimpton'ın dört tekerlekli paralel tasarımı yerine bu şekilde üretilmiş olan sıralı tekerlekleri kullanan ilk patenlerden biriydi. Tekerleklerin düz bir sırada konumlandırılmış olan sıralı tasarım kardeşlerin ilgisini çekmişti. Bu ve bunun gibi patenlerdeki tasarım öğelerini alarak ve modern malzemeler kullanarak tekerlekli patenleri yeniden tasarlamaya başladılar. Tekerlekler için poliüretan malzeme kullandılar, paten botu olarak  buz hokeyi botu kullandılar ve yeni tasarımlarına lastik burunlu bir topuk freni de eklediler. Günümüzde hala kullanmış olduğumuz sıralı patenlerin geliştirmesini yapan mucitler bu kardeşlerdir. 

  Scott Olson, 1983 yılında "Rollerblade Inc." şirketini kurdu. Rollerblade terimi, tekerlekli paten sporunu tanımlamak için kullanılmaya başlandı. Çünkü Rollerblade şirketi, tek sıra tekerlekli patenleri üreten tek şirketti. İnsanlar da bu markayı jenerik bir markaya dönüştürdü ve literatürde terim anlamı olarak "Rollerblade" yerini aldı.

  İlk seri üretilen patenlerde, ayağa giyilmesi, bağlanması, bilyeli çelik rulmanların hızlıca kirlenmesi ve nemlenmesi, tekerleklerin kolayca parçalanması ve eskimesi, frenlerin topuk kısmında değil de burunda bulunmasından kaynaklı fren yapmada zorlanma gibi bazı tasarım kusurları bulunmaktaydı. 

  Olson kardeşler Rollerblade Inc'i sattı ve yeni sahipleri tasarımını geliştirmek ve patende bulunan kusurları giderebilmek için yeterli bütçeye sahipti. İlk başarıya ulaşmış olan paten, Lightning TRS idi. Bu paten çiftinde kusurlar ortadan kalkmıştı, Frame'i yani tekerlekleri bota bağlayan parçayı üretmek için fiberglas malzeme kullanılmış, tekerlekler daha sağlam üretilmişti, patenlerin ayağa giyilmesi ve ayarlanması daha kolaydı ve topuğa uzun ömürlü ve sağlam topuk freni yerleştirildi. Lightning TRS'nin başarısıyla birlikte, Ultra Wheels, Oxygen, K2 gibi diğer paten şirketleri de ortaya çıkmış oldu.

  1989 yılında Rollerblade, ayağı kavramak için botta bulunan uzun bağcıklar yerine üç toka ile ayağa bağlanan ilk paten modelleri Macro ve Aeroblades modellerini üretti. 

  1990 yılında ise Rollerblade, daha önce kullanılan poliüretan bileşenlerini değiştirerek, patenleri için cam takviyeli termoplastik reçineye (üretan poliamid) geçti. Bu, patenlerin ortalama ağırlığını yaklaşık yüzde elli azalttı. Bu sayede paten daha da konforlu bir hale gelmiş oldu.

  1993'de ise Rollerblade, Aktif Fren Teknolojisi'ni geliştirdi. Bu teknolojide bir ucu botun üst uç kısmına, diğer ucu ise lastik frene bağlı fiberglas bir çubuk botun arka kısmına yerleştirilmişti. Paten kayan kişi durmak için yalnızca bacağını dikleştirip geriye doğru itmesi yeterli oluyordu. Bu sayede bota bağlı olan ve kısmen ileri-geri hareket edebilen Cuff olarak isimlendirilen üst parça geriye doğru yatıyor, aradaki çubuk da topuk frenini yere doğru iterek zemine sürtüyor ve yavaşlamayı veya fren yapmayı sağlıyordu. Standart bir topuk freninde ise lastik parçayı zemine temas ettirmek için patenin ön kısmını yani parmak ucunu havaya kaldırmamız gerekmekte. Bu teknolojide ise patenin yerden teması kesilmiyor yani parmak ucunu kaldırmıyoruz. Sadece bacağımızı geriye doğru hareket ettirerek fren yapabilmek mümkün oluyor.

  Bir spor dalı olduğu kadar, bir eğlence ve sanat faaliyeti de sayılabilecek artistik paten, dünyadaki en köklü sporlardan biridir. Arkeolojik kazılarda bulunan hayvan kemiklerinden yapılmış ilkel patenler, insanoğlunun en eski çağlardan beri buz üzerinde kaydığını göstermektedir. Özellikle İskandinav ülkelerinde, ulaşım amacıyla yapılan bu ilkel kemik patenler, yaklaşık M.Ö. 3000 yılına kadar uzanır.

  Paten kaydığı bilinen en eski isimlerden biri, 14. yüzyılda yaşamış Hollandalı azize Lidwina’dır. Dönemin kaynaklarında, bu azizenin buz üzerinde kayarken düşerek sakatlandığı bilgisi yer alır. O dönemlerde paten daha çok günlük yaşamda ulaşımı kolaylaştırmak için kullanılıyordu. 

🏛️ Kulüpleşme ve Spor Olarak Doğuşu 

  Artistik paten, 18. yüzyılın ortalarında Britanya’da ilgi görmeye başlamış, 1742 yılında İskoçya'nın Edinburgh kentinde ilk artistik paten kulübü kurulmuştur. Bu dönemde buz üzerinde daireler ve şekiller çizmek popüler bir akım haline gelmişti. 1772’de Robert Jones tarafından yayımlanan ilk kural kitabı, spora dair tekniklerin ve figürlerin yazılı olarak tanımlandığı ilk kaynaktır. 

  19. yüzyılın ortalarında Amerikalı balet Jackson Haines, klasik paten anlayışını tamamen değiştirerek buz üzerinde sanatla iç içe bir akım başlattı. Dönemin sert ve mekanik stilinden farklı olarak, müzik eşliğinde dans figürleriyle kaymaya başlayan Haines, hem Avrupa’da hem Amerika’da artistik buz pateninin temellerini atmıştır. Aynı dönemde zorunlu figürler (compulsory figures) ortaya çıkmış, sporcuların buz üzerine çizdiği mükemmel daireler ve sekiz şekilleri teknik yetenek göstergesi hâline gelmiştir.

  Artistik patenin yanı sıra senkronize buz pateni, hız pateni ve kısa mesafe hız pateni branşlarını da kapsayan Uluslararası Paten Birliği (ISU), 1892 yılında Hollanda’da kurulmuştur. Bu gelişmeyle birlikte spor, uluslararası standartlara kavuşmuş, ilk Avrupa ve dünya şampiyonaları düzenlenmeye başlanmıştır.

• İlk Avrupa Şampiyonası: 1891

• İlk Dünya Şampiyonası: 1896

• Kadınlar kategorisi: İlk kez 1906’da eklendi

📈 Modern Çağ ve Teknik Gelişim 

  20. yüzyılın ikinci yarısında paten bıçaklarında “toe pick” adı verilen dişli uçlar standart hale geldi. Zorunlu figürlerin önemi zamanla azaldı ve 1990’larda tamamen kaldırıldı. Sporun ağırlık noktası, zorluk seviyesi yüksek atlayışlar ve artistik ifade üzerine kaydı. Günümüzde “quad” (dört dönüşlü) atlayışlar hem erkek hem kadın sporcuların yarışmalarında zirveye yerleşmiş durumda. 

Türkiye’de Artistik Buz Pateni Gelişimi 

  Türkiye’de artistik buz pateninin yaygınlaşması, diğer ülkelere kıyasla oldukça geç olmuştur. 1980’lere kadar ülkede halka açık yapay buz pistleri neredeyse hiç yoktu. Bu nedenle buz pateni ile tanışma genelde yurtdışına giden öğrenciler veya diplomat çocukları aracılığıyla sınırlı kaldı. İlk dönemlerde bazı otellerin içinde kısa ömürlü buz pistleri kurulsa da bunlar rekabetçi anlamda sürdürülebilir değildi. 

1983: İlk Yapay Buz Pistinin Açılması 

  Ankara’da Kurtuluş Parkı Atatürk Buz Pateni Salonu’nun açılması, Türkiye’de buz sporlarının başlangıcı açısından tarihi bir adımdı. Bu salon sayesinde ilk kez düzenli antrenman yapılabilecek, teknik gelişim sağlanabilecek bir ortam doğdu. 

1991: Türkiye Buz Sporları Federasyonu’nun Kuruluşu 

  1991 yılında Türkiye Buz Sporları Federasyonu (TBSF) kurularak buz hokeyi, sürat pateni ve artistik pateni tek çatı altında organize etmeye başladı. Böylece Türkiye, Uluslararası Paten Birliği’ne (ISU) resmen katılmış oldu. Bu, Türk sporcularının yurt dışında yarışmalara katılabilmesinin önünü açtı. 

1990’lar: İlk Sporcular, İlk Yarışmalar 

  Bu yıllarda Ankara merkezli çalışmalarla ilk jenerasyon Türk buz patencileri yetiştirilmeye başlandı. İlk Türkiye Şampiyonaları düzenlendi, antrenörler ve hakemler eğitildi, yurt dışına eğitim kamplarına sporcular gönderildi. İlk dönemde öne çıkan isimler, çoğunlukla yurtdışında doğmuş veya eğitim almış sporculardan oluşuyordu.

2000'ler: İstanbul ve Erzurum’un Katılımı 

• İstanbul’da Galleria AVM içindeki buz pisti, şehirdeki ilk büyük pist oldu ve artistik paten burada halka ulaşmaya başladı.

• 2008 Erzurum Buz Sporları Salonu ve 2011 Dünya Üniversiteler Kış Oyunları (Universiade), Türkiye için adeta bir kırılma noktasıydı.

• Erzurum’daki bu oyunlar için açılan pistler (Palandöken Buz Salonu, GSİM Buz Arenası vb.) sayesinde Türkiye’nin doğusunda da buz sporları gelişmeye başladı.

2010–2020: Yeni Nesil Sporcular ve Uluslararası Başarılar 

• İstanbul, Ankara ve Erzurum’da açılan yeni pistler ve kulüpler, artistik paten branşında lisanslı sporcu sayısında büyük artış yarattı.

• Alper Uçar ve Alisa Agafonova çifti, buz dansı kategorisinde Türkiye’yi Avrupa ve Dünya Şampiyonaları’nda başarıyla temsil etti.

• Burak Demirboğa, son yıllarda Avrupa Şampiyonası kısa programlarında finale kalan ilk Türk tek erkek patencisi oldu.

• Ayrıca genç patencilerimiz ISU Junior Grand Prix yarışmalarında düzenli olarak yer almaya başladı.